Osmanlı ve Uzay-1: Uluğ Bey ve Zîc

Uzay insanoğlunun tarih boyunca her zaman ilgisini çekmiştir. Güneş'in, Ay'ın, gezegenlerin ve yıldızların hareketlerini anlam yüklemeye çalışmıştır. Simgesel olarak bu şekilleri çokça kullanmışlardır. Takvimleri bile bu hareketlere göre ayarlamışlardır. Astronomiye ilgili kayıtlı araştırmalar ele alındığında Osmanlı Devleti'nde de çok sayıda araştırmalar ortaya çıkmıştır. Osmanlı mendereslerinde astronomi ile ilgili dersler verilmiştir.

Osmanlı Devleti'nde yıldızları incelemekle görevleri  kişiler vardır. Bu kişilere 'müneccim' denirdi. Bu kişiler dini günleri ve namaz vakitleri ayarlıyorlardı. Bu kişiler sarayın resmi görevlileriydi. Müneccim olmak için gezegen ve yıldızların yerlerini bilmelilerdi. Astrolojideki burç tahminlerine o zaman  'ilim-i  ahkam-ı nücum' denirdi. O zaman ki burç adların bazı şunlardı; Cevza (İkizler), izan (Terzi), Kavs (Yay).

MUVAKKİTHANELER

Osmanlı Devleti'ndeki başka astronomi kurumlarından biri de muvakkithanelerdir. Bu kurumlar cami ve mendereslerin içinde yer alıyorlardı. Burada görev alacak kişiler namaz vakitleri, gece ve gündüz, Güneş'in doğuşu, öğle ve batış zamanlarındaki dereceleri ve dakikaları ile Ay'ın halleri hakkında bilgi sahibi olmaları gerekiyordu.

Osmanlı Devleti'nde astronomi bilimin temelini atan isim Uluğ Bey'dir. Uluğ Bey çalışmaların merkezi olarak o zaman ki Dünya'nın kültür merkezi olan Semerkand'ı ele aldı. Çağın en ünlü bilim adamları da Semerkand'a çağırdı. Semerkand'a bir rasathane inşa etti. Burada çağın ünlü matematikçileriyle birlikte zic (Güneş, Ay, yıldızlar ve gezegenlerin konumlarının astronomik hesaplamaları için kullanılan parametreleri listeleyen İslami bir astronomik kitaptır) çalışmaları yaptı. Daha önceki zeyç çalışmalarını da inceleyen Uluğ Bey oradaki hatalarını düzeltemeye çalıştı.

Uluğ Bey'in yaptığı zeyç 4 bölümden oluşmaktır. Birinci bölümde kronoloji ve zaman hesaplamalarında farklı sistemlerin tanımlanması, başka ülkelerde kullanılan takvimlerin çevrilmesi, o takvimlerim önemli günleri yer alıyordu.

İkinci bölümde trigonometri, fonksiyonlar, meridyen doğrultusu, enlem ve boylam tayini, iki yıldızın ve gezegenin birbirine olan uzaklıklarını, astronomi çalışmaların nasıl yaptığı yazıyordu.

BİRÇOK DİLE ÇEVRİLDİ

Üçüncü bölümde Güneş, Ay'ın ve gezegenlerin hareket teorileri, Ay ve Güneş teorileri, kainatın geosentrik sistemi bulunuyordu.

Dördüncü bölüm ise astroloji konuları ele alıyordu.

Bu bölümlerden başka olarak diğer gezegenlerin, Ay'ın ve Güneş'in hareket cetveli, koordinatları ve 1018 yıldızın ismi, konumu ve kataloğu yer almaktadır. Bu zeyci Semerkand enlemine göre dizayn etmiştir.

Uluğ Bey'in yaptığı 'ZİC' yüzyıllar boyunca başta Osmanlı olmak üzere farklı ülkelerden birçok astronomiyle ulaşan bilim adamına kaynak olmuştur. Zic-i Ulug Bey, Avrupa dillerinin birçoğuna çevrilmiştir.

Uluğ Bey zamanında bilinen beş gezegenin yıllık hareket değerleri yine günümüz değerlerine çok yakındır.

Zicde bulunan trigonometrik tablolarda sin 1°'nin hesabı için iki yöntem kullanılmıştır; bunlardan biri Uluğ Bey'e, diğeri de Gıyaseddin Cemşid el-Kaşi'ye aittir; her iki yöntem de üçüncü dereceden denklem çözümüne dayanır. Kullanılan denklem x3 + ax + b = 0 denklemidir. Burada x = sin1°'dir. Bu metotla sin 1°, x = sin 1° = 0,017452406437283571 olarak bulunmuştur. Ayrıca trigonometrik tablolarda her derece için 45°'ye kadar sinüs ve tanjant, 45°'den 90°'ye kadar her beş derece için sinüs ve tanjant değerleri yer alır. Verilen değerler bugünkü gerçek değerlere çok yakındır. Mesela 20°, 23° ve 26°'nin sinüsleri karşılaştırılırsa şu tablodaki sonuçlar ortaya çıkar:

Uluğ Bey Kimdir?

Babası Timur'un küçük oğlu Şahruh, annesi Gecher Şad'dır. 1393 yılında Azerbaycan'ın Sultaniye kentinde doğmuştur. Asıl adı Muhammed Taragay olup Timur tarafından sevilmesi nedeniyle Timurlulardaki "emir-i kebir"'in Türkçe karşılığı olan "Uluğ Bey" unvanıyla anılmaya başladı.

Uluğ Bey, Semerkand'da bir medrese ve bir de rasathane yaptırmıştır. Rasathane için yörede bulunan tüm mühendis, alim ve ustaları Semerkand'a çağırmıştır. Kendisi için de bu rasathanede bir oda yaptırarak tüm duvar ve tavanları gök cisimlerinin manzaralarıyla ve resimleriyle süsletmişti.

Rasathanenin yapım ve rasat aletleri için hiçbir harcamadan kaçınmamıştır. Gözlemevinin tüm işleri o zaman genç olan Ali Kuşçu'ya kalmıştır.

Bu gözlem üzerine Uluğ Bey, ünlü "Zic"i düzenlemiş ve bitirmiştir. Eser, birkaç yüzyıl doğuda ve batıda faydalanılacak bir eser olmuştur.

YARIN: Uluğ Bey'in öğrencisi kimdir?